زلال؛ جریان سیال از زندگی، شفافیت‌بخش حیات، منشاء زایش تمدن‌ها، دلیل بودن و ماندن و... آب یعنی همه‌چیز، یعنی‌حیات، زندگی و تلاش... یعنی امید به آینده. اهمیت آب و نقش بی‌بدیلش در اصل و تداوم حیات، نیازی به بازگویی و تکرار ندارد؛ همین بس که بدانیم دو‌سوم از بدن انسان را آب تشکیل می‌دهد و تصور دنیای بدون آب، امکان‌پذیر نیست.
آب در زندگی ما چه‌قدر اهمیت دارد؟ می‌دانید آب شهر و خانه‌تان چگونه تامین می‌شود؟ از بحران جهانی کمبود آب تا به‌حال چیزی شنیده‌اید؟
تمدن‌های بزرگ تاریخ همه در کنار یک‌منبع آب توسعه یافته و راه پیشرفت را طی کرده‌اند؛ جدا از نیازهای حیات فردی انسان‌ها به آب، نیاز گروهی و اجتماعی آدمیان به آب، جلوه‌ای دیگر به زندگی‌بخش بودن آب، داده است.آب، منشاء تولید، تلاش و تمدن آدمی است. آب علاوه‌بر سیراب کردن به‌عنوان اولین و اصلی‌ترین نیاز برای حیات در کشت‌وکار، صنعت، شهرسازی، تولیدبرق، بهداشت و سلامت جامعه و... و تقریباً تمام فعالیت‌های اجتماعی و بشری، جایگاه ویژه‌ای دارد؛ ارزشی که با گذشت‌زمان برای جوامع بشری اهمیت افزون‌تری یافته است. 90درصد از خاک ایران، بین رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس در بخش‌های خشک و نیمه‌خشک کره‌زمین قرار دارد.شاید به‌همین دلیل است که از دیرباز آب برای ایرانیان ارزشمند‌تر از مردمان سرزمین‌های پرآب بوده است. همین موضوع اجداد ما را بر آن داشته تا تلاش مضاعفی برای رسیدن به آب‌های زیرزمینی از خود نشان دهند و با حفر‌چاه و ایجاد شبکه‌های بی‌نظیری چون قنات، به مایه‌حیات در اعماق زمین برسند.
بسیاری از شهرهای بزرگ و تمدن‌های تاریخی در کرانه رودها و یا در نزدیکی منابع آب شیرین، توسعه‌یافته و پیشرفت کرده‌اند. تهران زمانی که توسط آغامحمدخان قاجار به‌عنوان پایتخت برگزیده شد، نه رودخانه‌ای پرآب درونش جاری بود و نه منبعی مطمئن برای تامین آب‌شهری که با سرعت گسترش می‌یافت، وجود‌داشت.
در سال1260 خورشیدی، جمعیت شهرتهران 160هزار نفر بود و تا سال1306 خورشیدی آب پایتخت توسط 26رشته قنات تامین می‌شد. این 26قنات در مجموع 700لیتر در ثانیه آب برای شهروندان تهرانی تامین می‌کردند.افزایش جمعیت تهران طی 120سال به‌حدود 12میلیون نفر رسیده است و پایتخت‌نشینان در این مدت تامین آب از سفره‌های زیرزمینی را تقریباً فراموش کردند و برای رفع نیازهای روزافزون این کلان‌شهر، آب‌های سطحی و رودخانه‌های اطراف را به‌خدمت گرفتند
با جاری‌شدن آب رودخانه‌های اطراف تهران در لوله‌های آب خانه‌های پایتخت، روش سنتی تامین آب از قنات‌ها و سفره‌های زیرزمینی تهران، دیگر چندان مورد‌توجه قرار نگرفت.بیش از 400قنات موجود در تهران و 1200میله چاه مربوط به این قنات‌ها در هیاهوی گسترش بی‌وقفه شهر به‌فراموشی سپرده شدند تا پایتخت نتواند از خوان گسترده آبی سفره‌های زیرزمینی‌اش آن‌طور که باید و شاید بهره ببرد.
هر‌چند عمده آب مصرفی شهروندان تهرانی را آب‌های سطحی و رودخانه‌های اطراف تامین می‌کنند، اما هنوز هم بین 17 تا 30درصد از نیازهای شهر تهران به آب از منابع زیرزمینی و از طریق چاه‌های حفر‌شده در اطراف و مناطق حاشیه‌ای شهر تامین می‌شود.شرایط جغرافیایی شهرتهران باعث می‌شود تا این منطقه در جنوب رشته‌کوه‌های البرز، قابلیت ذخیره آب‌های زیرزمینی را در خود داشته‌باشد.
آب‌های زیرزمینی به‌خصوص در سال‌های پرباران در مناطق جنوبی شهرتهران به‌مقدار قابل‌توجهی جمع شده و ذخایر آب‌های زیرزمینی را به سطح بالایی می‌رساند.حفر چاه‌های عمیق در سال‌های گذشته با رشد جمعیت و سیل مهاجرت به تهران، بدون ضابطه و کنترل به‌خصوص در دهه40 انجام شد. رعایت‌نکردن حریم چاه‌ها، بالا‌تررفتن میزان مصرف آب و خشکسالی‌ها باعث شد تا آبگیری از چاه‌ها در برخی مناطق بیشتر انجام شود و آب سفره‌های زیرزمینی رو به کاهش بگذارد. البته در مناطقی هم به‌علت گسترش شهر و آپارتمان‌نشینی، منابع آب‌های زیرزمینی دست‌نخورده باقی‌ماندند.
بهره‌برداری نادرست از منابع آب زیرزمینی و نداشتن سیاست واحد در این زمینه از یک‌سو و آلوده‌شدن آب‌های زیرزمینی به‌دلیل نبودن شبکه فاضلاب در تهران از سوی دیگر، باعث شده تا امکان استفاده درست از منبع مهم و قابل‌توجه آب‌های زیرزمینی در پایتخت میسر نباشد.
نبود فاضلاب شهری در تهران باعث شده تا آب‌های زیرزمینی پایتخت با خطر آلودگی‌های جدی مواجه باشند.
نیترات، ماده خطرناکی است که از طریق مواد شوینده و پاک‌کننده، مواد صنعتی و کودهای شیمیایی وارد آب‌های زیرزمینی می‌شوند. این مواد از طریق چاه‌های جذبی(چاه‌های دستشویی) و به دلیل نبود شبکه فاضلاب شهری، به‌طور‌‌مستقیم وارد آب‌های زیرزمینی می‌شوند و سلامت شهروندان تهرانی را به‌خطر می‌اندازند.
شهرتهران از نظر جمعیت و گستردگی بین بزرگ‌ترین شهرهای جهان قرار دارد، اما جالب است بدانید شهر ما از لحاظ سیستم فاضلاب شهری، بین 10شهر آخر جهان قرار می‌گیرد!
بی‌توجهی مستمر در سال های دورتا نزدیک و نبود اعتبار کافی برای ساخت شبکه فاضلاب شهری تهران در حالی پایتخت را با بحران مواجه کرده‌است که طرح جمع‌آوری فاضلاب تهران 15سال پیش از استقلال کشور قطر، 12سال قبل از استقلال بحرین و 17سال پیش از استقلال پاکستان مطرح شده بود. این کشورها سال‌هاست به استقلال رسیده‌اند و شبکه فاضلاب شهری دارند، اما تهران هنوز شبکه فاضلاب ندارد!
شبکه فاضلاب یکی از مهم‌ترین پارامترهای زیست‌محیطی شهرها به‌حساب‌می‌آید. نبود شبکه فاضلاب در تهران باعث شده تا در هر شبانه‌روز بیش از 40تانکر از فاضلاب‌های خانگی تخلیه و در زمین‌های اطراف شهر خالی شود.آب‌های زیرزمینی پس از یخچال‌ها، دومین منبع آب‌های شیرین موجود در جهان به‌حساب می‌آیند.
زندگی یک‌سوم از جمعیت جهان وابسته به آب‌های زیرزمینی است و بیش از 70درصد منابع آب زیرزمینی در بخش کشاورزی به‌مصرف می‌رسد. توسعه روزافزون کشاورزی و صنعت باعث‌شده تا میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی نیز بیشتر شود و استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی باعث افت سطح این منابع شده‌است.
خشک‌شدن چاه‌های آب، پایین آمدن کیفیت آب، افزایش هزینه‌های پمپاژ و استحصال و نشست زمین از پیامدهای افت سطح آب‌های زیرزمینی است. هر سال بین 750 تا 800میلیارد مترمکعب آب از میزان مخازن آب‌های زیرزمینی جهان کاسته می‌شود.سرانه مصرف آب در سال1345 و برای هر شهروند تهرانی 99لیتر در روز بوده است؛ این رقم اما در سال1388 به بیش از 420لیتر در روز رسیده!
سرانه مصرف آب در دنیا به‌طور‌متوسط برای هر نفر 7هزارمتر‌‌مکعب در سال است؛ در ایران سرانه مصرف آب در سال، 2هزار مترمکعب است. محدودیت منابع آب در‌حالی‌که افزایش تقاضا برای آب بهداشتی روزبه‌روز افزونی می‌یابد، محدودیت‌های بیشتری در مصرف آب به‌وجود خواهد آورد و سرانه مصرف باید در سال‌های آینده کاهش یابد.روزانه در تهران بیش از 9میلیون مترمکعب آب مصرف می‌شود که حدود یک‌دهم از این میزان به‌صورت فاضلاب و آب‌های آلوده هدر می‌رود.
تاریخچه آب تهران
تهران در کنار رودخانه بنا نشده و بخشی از آب مورد‌نیاز شهر باید از رودخانه‌های اطراف تامین و منتقل می‌شد. تا سال۱۳۰۶، آب شهر توسط ۲۶رشته قنات تامین می‌شد. در این سال عملیات احداث کانال انتقال آب رودخانه کرج به تهران آغاز شد. این کانال ۵۳کیلومتر طول داشت و آب را از روستای بیلقان کرج به جمشید‌آباد تهران منتقل می‌کرد و طی چهار‌سال احداث شد. از طریق این کانال حدود ۱۶۰۰لیتر در ثانیه آب توسط جوی‌ها در شهر توزیع و به آب‌انبار خانه‌ها منتقل می‌شد.
سال۱۳۲۹ طرح اولیه لوله‌کشی آب تهران برای جمعیتی معادل نهصدهزار نفر به مرحله اجرا درآمد و دو‌خط لوله فولادی به قطر ۴۰اینچ و با ظرفیت ۲۴۲هزار مترمکعب در شبانه‌روز برای انتقال آب از آبگیر بیلقان به اولین تصفیه خانه تهران(جلالیه) در نظر گرفته شد. بهره‌برداری از خطوط لوله آب و تصفیه‌خانه جلالیه در سال۱۳۳۴ آغاز شد.
سال۱۳۳۳ به‌منظور مهار بارش‌های آسمانی، مطالعات ساخت سد امیرکبیر در ۴۰کیلومتری شمال‌غربی تهران(از آبگیر خرسنگ‌کوه)، در حوالی کیلومتر ۲۳جاده کرج به چالوس نزدیک به روستای واریان آغاز شد. ساخت این سد در سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ انجام و بهره‌برداری از آن آغاز شد.
تصفیه‌خانه شماره‌دو(کن) و دو خط لوله بتونی
به قطر ۲۰۰۰میلی‌متر جهت انتقال آب از آبگیر بیلقان به محل تصفیه‌خانه کن احداث شد و از سال۱۳۴۲ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.رشد جمعیت و سیل مهاجرت به تهران هم‌چنان ادامه داشت و استفاده از منابع آب زیرزمینی مورد‌توجه قرار گرفت تا در کنار آب قنوات و سد‌کرج، بخشی از نیاز آبی تهران به‌ویژه در ماهای اوج مصرف(خرداد، تیر، مرداد و شهریور) را جبران کند.
سال۱۳۴۰ مطالعه و ساخت سد‌لتیان در ۳۲کیلومتری شمال‌شرق تهران به‌منظور مهار آب رودخانه جاجرود آغاز شد. سد‌لتیان در سال۱۳۴۶ به بهره‌برداری رسید. از همان زمان، ساخت سومین تصفیه‌خانه تهران در منطقه حکیمیه تهران‌پارس مطرح شد. این تصفیه‌خانه در سال۱۳۴۷ در مدار بهره‌برداری قرار گرفت.
به‌دنبال افزایش نیازهای آبی تهران، مطالعات و ساخت یک‌سد خاکی روی رودخانه لار در شمال‌شرقی تهران در بلندی‌های کوه کلان در دامنه قله دماوند در ناحیه‌ای به‌نام پلور در کیلومتر ۶۵جاده هراز(تهران- آمل) در سال۱۳۵۳ آغاز شد. ساخت این سد در سال۱۳۶۰ پایان یافت و بهره‌برداری از آن 3سال بعد آغاز شد.
رشد بی‌رویه تهران وضعیتی را به‌وجود آورد که منابع آب موجود یعنی سدهای کرج، لتیان و لار و چاه‌هایی که قرار بود فقط در ماه‌های اوج مصرف مورد‌استفاده قرار گیرند، دیگر کفاف مصرف شهروندان را ندهد و به‌ناچار برداشت از منابع زیرزمینی افزایش یافت. سقف مجاز برداشت از منابع زیرزمینی ۲۵۰میلیون مترمکعب در سال تعیین شده است.
برداشت طراحی‌شده و سیستماتیک از منابع آب زیرزمینی تهران، شامل چند سفره کوچک در شمال شهر مانند نیاوران، دره مقصود‌بیگ و محمودیه و یک‌سفره بزرگ که از تپه‌های عباس‌آباد شروع شده و تا جنوب تهران ادامه دارد، از سال۱۳۴۲ آغاز شد.برداشت از سد‌کرج با ظرفیت ۲۰۵میلیون مترمکعب، در سال۱۳۴۲ آغاز و در این سال مقدار ۵۶میلیون مترمکعب از آب مورد‌نیاز تهران از سد امیرکبیر تامین شد. هم چنین حداکثر برداشت از سد مزبور به میزان ۳۳۹میلیون مترمکعب در سال۱۳۷۳ بوده و در سال۱۳۸۱ معادل ۳۳۰میلیون مترمکعب از آب مورد‌نیاز شهر تهران از این سد تامین شده است.
